گندم یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی در جهان است که نقش حیاتی در تأمین غذای انسان‌ها ایفا می‌کند. دستیابی به تناژ بالا و کیفیت مطلوب این محصول، نیازمند مدیریت صحیح تغذیه گیاهی است. انتخاب بهترین کود برای گندم باعث می‌شود تا رشد ریشه‌ها، ساقه‌ها و خوشه‌های آن تقویت شود و در نهایت عملکرد اقتصادی مزرعه افزایش یابد. در این مقاله، به معرفی بهترین کود برای گندم، هم دیم و هم آبی، تقویت ساقه زنی و افزایش تناژ می‌پردازیم. همچنین شما را با زمان مناسب استفاده از انواع کود نیتروژن، پتاسیم‌دار، فسفر، گوگرد و کود آلی یا حیوانی آشنا می‌کنیم.
آشنایی با بهترین کود برای گندم
گندم برای رشد سالم و تولید دانه‌های پرمحصول، به سه عنصر اصلی نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) نیاز دارد. در کنار این عناصر، عناصر ریزمغذی مانند گوگرد (S)، روی (Zn) و منیزیم (Mg) نیز برای بهبود کیفیت محصول اهمیت دارند. کودهای زیادی در بازار موجود هستند که این عناصر را تأمین می‌کنند. در ادامه، انواع کود مناسب برای گندم و کاربرد آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
کود نیتروژنه
کودهای نیتروژنه مانند اوره (46-0-0) و اوره-آمونیوم نیترات (UAN) نقش کلیدی در افزایش رشد رویشی، تقویت ساقه و خوشه‌دهی دارند. مصرف مناسب کود نیتروژن موجب افزایش عملکرد دانه و تجمع نیتروژن در گندم بهاره و همچنین کیفیت دانه در نوع زمستانه آن می‌شود، اما مصرف بیش از حد آن کارایی نیتروژن (NUE) را کم کرده و منجر به تجمع نیترات در اعماق خاک و افزایش خطر آلودگی محیط زیست خواهد شد.
مقدار بهینه مصرف نیتروژن برای دستیابی به بهترین عملکرد حدود 105 تا 180 کیلوگرم در هکتار است. استفاده از این مقدار کود نیتروژنه میزان پروتئین خام، گلوتن و شاخص زلنی را بهبود می‌دهد، اما ممکن مصرف بیشتر این کود از میزان نشاسته محصول نهایی بکاهد.
کود فسفاته
کود دی‌آمونیوم فسفات (DAP) و کود مونوآمونیوم فسفات (MAP) بهترین کود فسفر برای گندم محسوب می‌شوند. کود فسفر باعث رشد بهتر ریشه‌ها، رشد یکنواخت محصول و افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش‌ها خواهد شد. بسیاری از کشاورزان در ابتدا تصور می‌کنند که مصرف فسفر می‌تواند قیمت تمام شده این محصول را افزایش دهد، اما گندم به شدت به فسفر واکنش نشان می‌دهد و استفاده به‌موقع از این کود برای کشاورز سودآور است.
فسفر نقش بزرگی در تقویت ریشه‌زایی و پنجه‌زنی اولیه دارد؛ کمبود فسفر در این دوره حساس می‌تواند رشد گیاه را کند کرده و عملکرد نهایی را کاهش دهد. زمان و نحوه مصرف کود فسفر در این محصول کشاورزی اهمیت حیاتی دارد. از آنجا که گندم در پاییز کاشته می‌شود و رشد اولیه آن در هوای سرد اتفاق می‌افتد، بهترین زمان برای مصرف فسفر، همزمان یا پیش از کاشت است. همچنین محل قرارگیری کود فسفر نیز بسیار مهم است. از آنجا که حرکت فسفر در دمای پایین در خاک کند می‌شود، قرار دادن کود به صورت نواری در نزدیکی بذر باعث می‌شود گیاه بهتر آن را جذب کند.
کود پتاسیم‌دار
برای بهبود کیفیت دانه‌ها و افزایش مقاومت ساقه‌ها در برابر خوابیدگی، استفاده از کودهایی مانند کلرید پتاسیم (KCl) یا سولفات پتاسیم (K₂SO₄) ضروری است. مصرف کود پتاسیم نقش بسیار مهمی در بهبود رشد و افزایش کیفیت گندم دیم دارد. کود پتاسیم به جذب بهتر آب توسط گیاه، بهبود رشد سلولی و سنتز پروتئین کمک می‌کند، که این عوامل در مجموع منجر به قوی‌تر شدن گیاه و افزایش مقاومت آن در برابر تنش‌های محیطی مانند کم‌آبی می‌شود. از آنجا که پتاسیم در خاک به راحتی حرکت نمی‌کند، مصرف درست آن اهمیت ویژه‌ای دارد. کلرید پتاسیم (KCl) رایج‌ترین کود پتاسیم برای گندم است.
کمبود پتاسیم می‌تواند باعث کاهش عملکرد و کیفیت محصول شود، بنابراین بررسی سطح پتاسیم خاک و مصرف کود به اندازه نیاز گیاه، کلید موفقیت در مدیریت پتاسیم است. به دلیل حرکت کند پتاسیم در خاک، باید کود پتاسیم نزدیک به منطقه ریشه (منطقه رشد فعال گیاه) قرار گیرد. رایج‌ترین روش استفاده، مصرف نواری (banding) در زمان کاشت است. این روش باعث می‌شود پتاسیم در دسترس ریشه‌ها قرار گیرد و جذب آن بهتر باشد. محلول‌پاشی نیترات پتاسیم می‌تواند به طور مؤثری عملکرد این گیاه مقاوم به شوری را در شرایط خاک شور افزایش دهد. این روش کود دهی باعث کاهش جذب سدیم، افزایش جذب پتاسیم، بهبود محتوای آب برگ، افزایش فتوسنتز و در نهایت افزایش وزن گیاه، وزن هزار دانه و عملکرد بذر خواهد شد.
کودهای گوگرددار
استفاده از کود گوگرد نقش مهمی در بهبود رشد و افزایش عملکرد گندم ایفا می‌کند. مصرف گوگرد در مراحل اولیه رشد، وزن خشک گیاه و میزان جذب گوگرد را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد و با کاهش تعداد پنجه‌های غیرمولد، تعداد سنبله‌های بارور را تا ۷۰٪ بیشتر می‌کند. تاثیر کود گوگرد بر ویژگی‌های کیفی مانند وزن مخصوص دانه، محتوای پروتئین و حجم ته‌نشینی زلنی کم است. با این حال، این کود نقش کلیدی در فرایند فتوسنتز، به ویژه در تولید کلروفیل و ساخت پروتئین‌های ضروری مانند متیونین، سیستین و سیستئین دارد. کمبود این عنصر باعث زردی برگ‌های بالایی، روشن‌تر شدن رگبرگ‌ها، ریشه‌های کوچک‌تر و سخت شدن ساقه‌ها خواهد شد.
به طور کلی، مصرف به‌موقع کود گوگرد نه تنها به افزایش عملکرد کمک می‌کند، بلکه می‌تواند کیفیت دانه را نیز بهبود ببخشد و محصول با قابلیت نان‌پزی بهتر را تولید نماید. فراموش نکنید برای دستیابی به عملکرد بالا و افزایش کیفیت پروتئین، باید تعادل مناسبی میان مصرف نیتروژن و گوگرد برقرار نمایید. همچنین میزان اولیه گوگرد خاک و ماده آلی موجود در آن، نقش تعیین‌کننده‌ای در واکنش گیاه به کوددهی دارد.
کودهای آهسته رهش
کود نیتروژن آهسته‌رهش، مانند اوره پوشش‌دار با گوگرد، اوره پوشش‌دار با گوگرد زیستی و اوره پوشش‌دار با روغن نیم باعث افزایش رشد، عملکرد دانه، بهره‌وری مصرف نیتروژن (NUE) در گندم شده و میزان نشت نیترات به آب‌های زیرزمینی را کاهش می‌دهد. مصرف اوره پوشش‌دار با گوگرد زیستی در دوز حدود ۱۳۰ کیلوگرم نیتروژن در هر هکتار بهترین نتایج را در افزایش فتوسنتز، وزن خشک گیاه، تعداد دانه در خوشه، وزن هزار دانه و عملکرد کلی محصول به همراه خواهد داشت.
همچنین استفاده از این نوع کود باعث افزایش جذب نیتروژن توسط گیاه و کاهش غلظت نیترات در خاک خواهد شد. کودهای نیتروژن آهسته‌رهش در شرایط آب و هوایی خشک می‌توانند بهره‌وری مصرف نیتروژن را بهبود بخشیده، عملکرد گندم را بالا ببرند و در عین حال اثرات زیست‌محیطی منفی را کاهش دهند.
کود حیوانی و آلی
استفاده از کودهای آلی و کودهای حیوانی مانند کود مرغی، کود گاوی و کمپوست به‌عنوان بهترین کود برای گندم به طور مؤثری عملکرد این محصول کشاورزی و کیفیت خاک را بهبود می‌بخشد. بهترین زمان برای مصرف این کودها، معمولاً پیش از کاشت به عنوان کود پایه است. در این زمان، کود آلی فرصت کافی دارد تا در خاک تجزیه شده و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را در دسترس ریشه‌ها قرار دهد. مصرف کودهای آلی به تنهایی یا در ترکیب با کودهای شیمیایی نتایج زیر را برای گندم دارند:
- افزایش وزن خشک گیاه، طول خوشه، تعداد پنجه‌های بارور و وزن هزار دانه
- افزایش معنی‌دار عملکرد دانه (تا بیش از ۱۳۰٪ نسبت به شاهد بدون کود)
- بهبود کیفیت دانه از نظر میزان پروتئین و مواد مغذی
- افزایش مواد آلی خاک و بهبود ساختار خاک
- ارتقاء فعالیت
میکروبی خاک و ظرفیت نگهداری آب
با این حال، اگر تنها از کود آلی استفاده کنید، عملکرد آن کمی کمتر از هنگامی خواهد بود که به آن کودهای شیمیایی خالص داده باشید، اما مزایای بلندمدت این کودها در بهبود کیفیت خاک و پایداری تولید قابل توجه است. نکته‌ی مهم این است که در کوتاه‌مدت استفاده از کودهای حیوانی منجر به افزایش خطر تجمع فلزات سنگین در خاک یا دانه گیاه نخواهد شد، اما در مصرف طولانی‌مدت و با دوزهای بالا باید مراقب این موضوع باشید. در مجموع، بهترین نتیجه را زمانی می‌گیرید که کود آلی با کود شیمیایی به صورت تلفیقی استفاده شوند؛ این کار علاوه بر بهبود عملکرد، سلامت خاک را حفظ کرده و در بلندمدت بهره‌وری مزرعه را افزایش می‌دهد.
کود ریزمغذی
ریزمغذی‌ها مانند روی (Zn)، آهن (Fe)، منگنز (Mn)، مس (Cu)، بور (B) و مولیبدن (Mo) نیز تاثیر بسیار مهمی در بهبود کیفیت و افزایش تولید گندم دارند. استفاده از این ریزمغذی‌ها، به ویژه به صورت محلول‌پاشی، باعث افزایش میزان کلروفیل، تقویت فعالیت‌های آنزیمی، بهبود سنتز پروتئین و افزایش جذب عناصر غذایی می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف ترکیبی ریزمغذی‌ها با درشت‌مغذی‌ها (مثلاً Zn + Fe همراه با NPK) بهترین نتایج را در بهبود عملکرد دانه، درصد پروتئین و ارزش غذایی محصول داشته است.
همچنین کمبود ریزمغذی‌ها باعث کاهش مقاومت گیاه در برابر بیماری‌ها و تنش‌های محیطی شده و کیفیت نهایی محصول را کاهش می‌دهد. در نهایت، برای دستیابی به حداکثر عملکرد و کیفیت مطلوب گندم، باید تغذیه گیاه هم از نظر درشت‌مغذی‌ها و هم از نظر ریزمغذی‌ها به طور متعادل و اصولی مدیریت شود.
نکات مهم در استفاده از بهترین کود برای گندم
- تجزیه خاک: قبل از هرگونه کوددهی، باید خاک را به‌منظور تعیین نیاز دقیق گیاه به عناصر غذایی آنالیز کنید.
- زمان‌بندی مصرف کود: استفاده از نیتروژن در چند مرحله (تقسیم مصرف) باعث جذب بهتر و کاهش تلفات گندم می‌شود.
- مقدار مصرف: کوددهی بیش از حد نه تنها مفید نیست، بلکه باعث آسیب به گیاه و آلودگی محیط زیست خواهد شد.
- نوع محصول: برای گندم دیم باید توجه ویژه‌ای به تأمین فسفر و استفاده از کودهای آهسته‌رهش داشته باشید؛ در حالی که در گندم آبی باید به میزان نیتروژن و مدیریت آن اهمیت دهید.
- شرایط آب و هوایی: دما، میزان بارندگی و نوع خاک در انتخاب نوع و مقدار کود تاثیر مستقیم دارند.
چگونه کود مناسب گندم را انتخاب کنیم؟
انتخاب بهترین کود برای گندم به چند عامل اصلی بستگی دارد:
- نوع کشت: در کشت دیم استفاده از کودهای تثبیت شده و کودهای فسفاته اهمیت بیشتری دارد.
- تحلیل خاک: آنالیز خاک بهترین راهنمای انتخاب نوع و میزان کود است.
- مرحله رشد گیاه: در مراحل اولیه رشد، فسفر اهمیت بیشتری دارد؛ در مراحل زایشی (خوشه‌دهی)، نیتروژن اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
- شرایط محیطی: در خاک‌های قلیایی یا با بافت سبک، باید از ترکیب انواع کود گوگرد استفاده کنید تا جذب عناصر افزایش یابد.
- هدف: اگر هدف افزایش تناژ است، کودهای نیتروژنه و فسفاته اهمیت بیشتری دارند؛ اگر هدف کیفیت دانه است، باید استفاده از کودهای پتاسیم‌دار و گوگرددار را مد نظر قرار دهید.
راهنمای جامع استفاده از بهترین کود برای گندم
|
مرحله رشد گندم |
کود مناسب |
عناصر کلیدی |
زمان مصرف |
مقدار پیشنهادی |
توضیحات تکمیلی |
|
پیش از کاشت |
فسفر (MAP یا DAP) + پتاسیم کلراید + مواد آلی |
فسفر، پتاسیم، مواد آلی |
آماده‌سازی بستر کشت |
100-150 کیلوگرم DAP در هکتار + 60-80 کیلوگرم K₂O + 20-30 تن کود دامی پوسیده |
تقویت ریشه‌دهی، ذخیره انرژی اولیه و بهبود ساختار خاک |
|
مرحله جوانه‌زنی (3-5 روز پس از کاشت) |
نیتروژن (اوره آهسته رهش) |
نیتروژن |
همراه با کاشت یا در اولین آبیاری |
30-50 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار |
کمک به رشد اولیه گیاهچه‌ها و افزایش فتوسنتز |
|
مرحله پنجه‌زنی (tillering) |
نیتروژن + محلول‌پاشی ریزمغذی‌ها (روی + آهن) |
نیتروژن، روی، آهن |
30-40 روز پس از کاشت |
40-60 کیلوگرم نیتروژن خالص + محلول ZnSO₄ و FeSO₄ با غلظت 0.5% |
افزایش تعداد پنجه‌ها و ارتقاء مقاومت گیاه |
|
مرحله طویل شدن ساقه (stem elongation) |
نیتروژن + پتاسیم |
نیتروژن، پتاسیم |
55-65 روز پس از کاشت |
30-50 کیلوگرم نیتروژن خالص + 40-60 کیلوگرم K₂O |
حمایت از رشد سریع ساقه و تامین انرژی |
|
مرحله خوشه‌دهی (booting) |
محلول‌پاشی ریزمغذی‌ها (بور + زینک) |
بور، زینک |
هنگام تشکیل خوشه، قبل از گلدهی کامل |
0.3-0.5% محلول برگی |
بهبود تشکیل گل و افزایش تعداد دانه در سنبله |
|
مرحله دانه‌بندی (grain filling) |
نیتروژن سبک + محلول‌پاشی پتاسیم (KNO₃) |
نیتروژن، پتاسیم |
پس از گلدهی (10-15 روز بعد) |
20-30 کیلوگرم نیتروژن خالص + محلول 1-2% KNO₃ |
افزایش وزن هزار دانه و بهبود کیفیت پروتئین |
|
نزدیک به برداشت |
هیچ کوددهی لازم نیست |
- |
- |
- |
تمرکز بر مدیریت آبیاری و جلوگیری از خوابیدگی خوشه‌ها |
لازم به ذکر است در هر مرحله باید ابتدا آنالیز خاک و آب انجام شود و سپس میزان دقیق کود براساس نیاز تنظیم گردد. همچنین به یاد داشته باشید که کودهای آهسته‌رهش و محلول‌پاشی در شرایط کم‌آبی یا تنش خشکی بسیار موثرتر عمل می‌کنند.
سخن پایانی
تغذیه اصولی گندم با در نظر گرفتن نیازهای واقعی گیاه در مراحل مختلف رشد، رمز دستیابی به حداکثر عملکرد و کیفیت مطلوب محصول است. همان‌طور که دیدیم، استفاده درست از درشت‌مغذی‌ها و ریزمغذی‌ها در زمان مناسب، می‌تواند نه تنها عملکرد دانه و درصد پروتئین را افزایش دهد، بلکه مقاومت گیاه در برابر تنش‌های محیطی را نیز بهبود بخشد. اما فراموش نکنیم که انتخاب صحیح نوع و میزان بهترین کود برای گندم بدون شناخت دقیق از وضعیت خاک و نیاز واقعی گیاه، ممکن نیست. به همین دلیل، توصیه می‌کنیم قبل از هرگونه برنامه‌ریزی برای خرید بهترین کود برای گندم، آنالیز دقیق خاک و گیاه را انجام دهید. برای دریافت مشاوره تخصصی، آنالیز حرفه‌ای و اطلاع از قیمت بهترین کود برای گندم، می‌توانید با کارشناسان سازمان تأمین نهاده ایران تماس بگیرید.